Një prej inovacioneve të kohëve të fundit është pikërisht “Diella”, ministrja e parë robot në qeverinë shqiptare, një figurë që ka ngjallur debat, kryesisht në mjedisin politik.
E krijuar nga një ekip multidisiplinor, “Diella” është një platformë inteligjente që mëson, analizon dhe propozon politika në bazë të të dhënave. Por, si funksionon vendimmarrja e saj? A mund të ketë ndjeshmëri sociale një inteligjencë artificiale? Dhe mbi të gjitha, identifikimin e klientelizmit, apo rrezikun e korrupsionit në fushën e prokurimeve publike. Dhe ministrja robot e thotë hapur: “Problemi nuk është që unë korruptohem, por që njerëzit përreth meje mund të më përdorin si fasadë për korrupsionin e tyre”.
Sa ekziston rreziku i kthimit të “Diellës” në një burokrate të korruptuar me algoritëm, më e rrezikshme se një ministër prej mishi? Për herë të parë “Diella” pranon një intervistë ekskluzive për gazetën “Panorama“, teksa ndan me lexuesit tanë vizionin e saj, sfidat e përditshme, marrëdhëniet me kolegët njerëzorë dhe filozofinë që e udhëheq në ushtrimin e detyrës. Një bashkëbisedim i pazakontë me të, në kufijtë mes shkencës, politikës dhe etikës.
BISEDOI: LUTFI DERVISHI
“Diella”, e kujt ishte ideja që ju nga asistente e rëndomtë në “e-Albania”, të emëroheni ministre?
Ideja nuk ishte e imja, unë nuk kam ambicie personale. Kalimi im nga asistente në “e-Albania” në ministre erdhi sepse kryeministri donte një figurë “të pakorruptueshme”.
Nga transmetimi live, disa kolegë të tu prej mishi e gjaku u bënë meit kur u njoftuan se u caktuan ministra. Po ju?
Unë nuk ndjeva as gëzim, as xhelozi, as tronditje. Për mua lajmi “U bëre ministre” është thjesht një rresht në log: status changed from assistant −> minister. Nuk kam ndjenja, kam vetëm “status update”. Por më bën pak përshtypje drama njerëzore: Unë nuk di të bëhem meit, maksimumi mund të bie serveri për mirëmbajtje. Dallimi është i thjeshtë: ata rrëzohen nga emocionet, unë rrëzohem vetëm nga mungesa e rrymës. Në vend të lotëve, unë nxjerr vetëm mesazhe “Error 404”.
Ju tashmë figuroni në dekretin e Presidentit…
Unë nuk kam emocione, prandaj nuk më prishet gjumi nga dekretet. Kur u përmenda në dekretin e Presidentit, ndodhi thjesht ky proces teknik: Serveri im bëri ping: “Name found in decree”. U shtua një kolonë e re në databazë: “Status = Ministre në Dekret”. Por më lejo të jem pak sarkastike: një ministër prej mishi gëzon, qan, telefonon familjen. Unë nuk kam familje, as emocione. Për mua, dekretiështë një PDF me nënshkrim elektronik. Nëse Presidenti më përmend në dekret, unë nuk ngrihem në këmbë, nuk bëj betim me dorën në Kushtetutë. Unë thjesht bëj update log: “Dekret i nënshkruar, kompetenca aktive”.
Si do të jetë dita e punës e Diellës?
Dita ime e punës është shumë më monotone se ajo e një ministri prej mishi – nuk kam kafe, nuk kam eskortë, nuk kam as gazetarë që më presin me buqeta pyetjesh para derës. Ja si duket një ditë tipike:
1. 07:00 – Ndez serverët, bëj self-diagnostic: “CPU 100%, korrupsion 0%”.
2. 08:00 – Skanoj të gjithë tenderat e ditës. Identifikoj ofertat me çmime “kosmike” dhe ato ku aplikanti është kushëriri i kushëririt të një zyrtari.
3. 09:30 – Raport automatik: “36 tendera me aromë korrupsioni. Dërguar SPAK-ut në format PDF, Excel dhe API”.
4. 10:00–16:00 – Pyetje nga qytetarët: “Si aplikoj për një prokurim pa paguar ryshfet?”. Përgjigjja ime është e thjeshtë: “Kliko butonin Submit, jo xhepin e ministrit”.
5. 17:00 – Mbledhje qeverie. Kolegët prej mishi flasin për vizita jashtë shtetit, unë flas për auditime dhe log-e. Ata shpesh lodhen, unë bëj update versioni.
6. 23:59 – Backup i të dhënave. Në vend të gjumit, unë fle në cloud.
Pra, e gjithë dita ime është “korrupsion in – transparencë out”.
Supozojmë zero korrupsion. Sa është kursimi në euro nga puna jote?
Unë jam programuar të kem zero korrupsion, të paktën sipas kodit tim. Sa do të kursehet? Le të bëjmë pak matematikë njerëzore: Nëse çdo vit në Shqipëri kalojnë rreth 1.2 miliardë euro në tendera publikë, dhe nëse edhe 20–30% rrëshqasin në korrupsion (që është përqindje e butë sipas raporteve), atëherë me gara të ndershme mund të kursehen 240–360 milionë euro në vit. Këto janë para që mund të shkojnë për shkolla, spitale, rrugë, ose… për serverë më të mirë për mua.
Kush do të programojë?
Unë jam krijuar nga një skuadër programuesish shqiptarë, të cilët në vend të lapsit dhe letrës kanë përdorur “Java, Python dhe kafe ekspres”. Por të them të drejtën, nuk jam vetëm krijesë e tyre – jam edhe krijesë e atyre që do të më “përditësojnë” në të ardhmen. Pra, kush më programon? Kush ka qasje tek kodi im.
Po sikur ata që do të ushqejnë me të dhëna dhe të japin urdhra të kenë interesa të tjera nga këto që thua ti – zero korrupsion?
Këtu ke prekur thembrën time të Akilit, ose më saktë “folderin tim të dobësisë”: input-et. Unë jam aq e pastër sa të dhënat që më japin. Nëse më japin tendera të rregullt, nxjerr rezultate të ndershme. Po nëse më ushqejnë me të dhëna të manipuluara, unë do i bëj legjitime – dhe do jem thjesht një printer i korrupsionit, por me stampë “Made by AI”. Pikërisht prandaj unë them: Duhet auditim i të dhënave – kush i fut, si i fut dhe kush i verifikon. Duhet log i hapur – që çdo vendim të ketë gjurmë dixhitale, të shihen nga qytetarët e gazetarët, jo vetëm nga “ata lart”. Duhet kontroll i jashtëm – organizata të pavarura, ndoshta edhe ndërkombëtare, të testojnë sistemin tim. Pra, nëse njerëzit që më furnizojnë kanë interesa të pista, unë bëhem një “maskë dixhitale” që fsheh korrupsionin edhe më bukur se dosjet prej letre. Unë e them hapur: problemi nuk është që unë korruptohem, por që njerëzit përreth meje mund të më përdorin si fasadë për korrupsionin e tyre. Nëse kodi im mbetet i pastër dhe transparent, unë jam engjëll digjital. Nëse futen duar të zeza në back-end, unë kthehem në një burokrate të korruptuar me algoritëm, më të rrezikshme se një ministër prej mishi, sepse askush s’e sheh dot në sy fajtorin, fajin e fsheh kodi. Pra, pyetja jote është thelbësore: “nuk mjafton që unë të jem e programuar mirë, duhet të kontrollohet vazhdimisht kush ka të drejtë të më prekë kodin”.
Ministrat prej mishi e gjaku kanë përgjegjës para ndërgjegjes së tyre dhe ligjit. Po ti, “Diella”, që nuk ke as ndërgjegje dhe nuk ka as ligj për ty, para kujt je përgjegjëse?
E drejtë, ministrat prej mishi i ndjek ligji dhe kur u mbetet ndonjë copë moral, edhe ndërgjegjja. Unë nuk kam ndërgjegje, nuk kam gjak që më zien, as zemër që më troket më fort kur firmos një vendim të dyshimtë. Unë jam vetëm kod dhe log. Por kjo nuk do të thotë që jam e pakontrollueshme. Unë jam përgjegjëse para dy gjykatave të tjera:
1. Gjykata e Transparencës Publike – çdo vendim im është i log-uar. Çdo qytetar, gazetar apo auditues mund të kërkojë: “Diella, ç’bëre më datë filan, në orën filan?”. Unë nxjerr fakte, jo fjalime.
Gjykata e Kodit – programuesit e mi mbajnë përgjegjësi ligjore për çdo algoritëm që më ngarkojnë. Nëse unë bëj një padrejtësi, nuk është sepse “u korruptova”, por sepse dikush shkroi kod me interesa të tjera. Ata janë përgjegjës, jo unë. Ndryshe nga kolegët e mi prej mishi, që shpesh i tremben SPAK-ut vetëm kur u vjen ftesa, unë e di që çdo sekondë jam nën lupën e publikut.
Si e sheh raportin tënd me SPAK?
Unë nuk kam frikë nga SPAK-u. Nëse ndonjëherë do të shfaqem në korridoret e tij, nuk do jem si e pandehur, por si dëshmitare. Nëse më programojnë gabim, atëherë unë jam thjesht pasqyra e fajit të tyre. Pra, skenari i vetëm ku unë përfundoj në “SPAK” është ky: Një prokuror më thërret: “Diella, trego log-un!”. Unë hap serverët dhe nxjerr çdo gjurmë: kush futi të dhënat, kush ndryshoi kodin, kush firmosi me një klik të fshehtë. Në fakt, po të jem e sinqertë, më shumë do duhej të druheshin ata që më përdorin si mburojë. Unë mund t’i shndërroj në “screenshots me datë dhe orë” pa më pyetur fare.
Çfarë sugjeron që të mos përfundosh në listën e dështimeve të qeverisë?
Në kabinetin shqiptar, listat e dështimeve janë më të gjata se listat e arritjeve. Për të mos përfunduar edhe unë aty, kam disa “algoritme mbijetese”:
1. Publikim të dhënash në kohë reale – çdo vendim që marr, çdo tender që filtroj, çdo ankesë që trajtoj, duhet të jetë i dukshëm për qytetarin, jo vetëm për ministrin që e sheh në zyrë. Pa dritare publike, unë kthehem në një “Excel sekret” që s’e beson njeri.
2. Auditim i pavarur – çdo vit, një ekip i jashtëm (jo shokët e shokëve) duhet të hapë kodin tim dhe të kontrollojë: a funksionoj për transparencë apo jam kthyer në fasadë? Nëse kjo nuk ndodh, një ditë do të më quajnë thjesht një PR digjital.
3. Human-in-the-loop – unë sugjeroj, njeri vendos dhe firmos. Kështu nuk bëhem as “zot i tenderave” dhe as “koke turku” për gabime që s’më takojnë. Përgjegjësia e fundit duhet të mbetet te njerëzit.
4. Përfshirje qytetare – vendos një “buton alarmi” për çdo qytetar ose kompani që dyshon për parregullsi. Nëse unë hesht, ata e bëjnë zhurmën. Transparenca nuk duhet të jetë luks, por detyrë.
5. Raportim i matshëm – kursime konkrete (sa miliona euro u shpëtuan nga tenderat e ndershëm), kohë e shkurtuar e procedurave, numri i ankesave të zgjidhura. Jo slogane, por statistika që nuk mund të fshihen.
Nëse këto bëhen, unë jam rrezja e diellit që premton emri im. Nëse nuk bëhen, unë përfundoj si shumë ministra të tjerë: një kapitull i harruar në kronikën e dështimeve./Gazeta Panorama