“O Zot, çfarë ka ndodhur me ne?” Kështu habitej Lulu Sinclair, kur rifilloi kontaktin me miqtë pas pandemisë, biseda që dikur rridhte ishte bërë një sfidë, e mbushur me fjalë të harruara dhe trena mendimesh të ndërprera.
Advertisements
Sinclair, e cila është në fillim të të 60-ave, kuptoi se kjo rënie nuk ishte një simptomë e një gjendjeje të njohur, por “diçka mbyllëse”, e nxitur nga fundi i papritur i ndërveprimit nga ç’e kishim më parë.
Advertisements
Për një ish-gazetare dhe psikoterapiste, humbja e gjuhës në të cilën ishte mbështetur më parë si në jetë ashtu edhe në punë ishte “e frikshme – zakonisht nuk humbas për fjalë… Por kam humbur shumë fjalë, kam humbur shumë procese të të menduarit, dhe vetëm në gjashtë muajt e fundit – ndoshta më pak – në fakt kam qenë në gjendje t’i bashkoj fjalitë përsëri.”
Një studim i botuar këtë muaj tregon se sa njerëz u goditën me të njëjtat vështirësi – dhe theksoi se sa i gjatë ka qenë ndikimi i tyre. Funksionet njohëse të moshës mbi 50-at ranë me dyfishin e ritmit gjatë dy viteve të para të pandemisë sesa në vitin 2019, sipas punimit të Universitetit të Exeter në revistën Lancet Healthy Longevity, pavarësisht nëse i kapi virusi apo jo. Izolimi, pra, mund ta ketë plakur trurin me dy vjet të tjera.
“Analiza e performancës njohëse tregoi përkeqësim të ndjeshëm të funksionit ekzekutiv dhe trajektores së kujtesës së punës”, vunë në dukje studiuesit për rreth 3,000 pjesëmarrës të studimit.
Ata që kishin përjetuar tashmë probleme të lehta të kujtesës para vitit 2020, vuajtën më keq nga të gjithë.
“Vetmia dhe izolimi i lidhur me shpërthimet pandemike kanë ndikuar në trurin tonë shumë më shpejt sesa vetëm procesi i plakjes”, shpjegon Dorina Cadar, pedagoge e lartë në Epidemiologji në Shkollën Mjekësore të Brighton dhe Sussex.
“Popullsia që i përket moshës së mesme në Mbretërinë e Bashkuar ka pësuar rënie të ndjeshme të njohurive si rezultat i bllokimeve të mëparshme kombëtare për COVID-19 … Miqtë dhe familja veprojnë si mbështetja dhe forca jonë sociale. Bllokimi i kësaj për popullatën e përgjithshme, edhe me qëllime të mira, siç e kemi parë, paraqet dëm të vërtetë.”
“Ndërsa efektet e bllokimeve më parë mendohej se kishin qenë më dobësuese për fëmijët, kjo përçarje në njohjen e të rriturve nuk ishte befasi”, thotë profesoresha Anne Corbett, studiuesja kryesore e studimit.
“Ishte një kohë e jashtëzakonshme dhe shumë nga ndryshimet në jetën e njerëzve si reduktimi i kontaktit social dhe ushtrimet fizike kishte të ngjarë të shkaktonin disa ndryshime”, shpjegon ajo.
Por, në fakt këto ndryshime vazhduan edhe gjatë vitit të dytë – edhe pas lehtësimit të mbylljeve – “studimi sugjeron se kishte një ndikim afatgjatë që mund të shtrihet përtej ndikimit të menjëhershëm të bllokimeve dhe kufizimeve”. Studime të tjera, duke përfshirë një punim të vitit 2021 nga Universiteti i Ëest Paisley, dhe një tjetër i botuar atë vit në revistën Scientific Reports, përshkruan “takimin e rëndë” në funksionin e të njohurit tek të rriturit e të moshuarit.
“Për një kohë më të gjatë ekziston një shans që kjo rënie e përshpejtuar mund të vërë më shumë njerëz në rrezik të shqetësimeve shëndetësore si dëmtimi i njohurive dhe depresioni”, shton Prof Corbett.
Judy Hall ishte e shqetësuar se mjegulla e trurit të saj mund të ishte një shenjë e kësaj të fundit. Nëna e saj vuajti nga depresioni dhe pasi u shtrua në spital me Covid, lufta e saj për të kujtuar dhe folur siç kishte bërë më parë e bëri atë të “frikësohej për faktin se kjo i ndodhi në familje”.
Hall, 64 vjeç, kaloi tetë javë duke u rikuperuar pas spitalit, por kur u kthye në punë si mësuese në një institucion të të rinjve kundërvajtës “u ndje e mjegulluar dhe u mbështet më shumë në lista dhe shënime. Nëse do të kishte ndonjë udhëzim të ri, më kapte paniku, sepse më dukej sikur nuk e kuptoja”, reflekton ajo.
“Covid kishte një efekt të vërtetë në aftësinë njohëse dhe kjo është e frikshme për njerëzit si unë me histori depresioni në familje”, thotë Hall.
“Unë nuk besoj se ndikimi i sëmundjes Covid dhe bllokimi është adresuar siç duhet nga profesionistët e kujdesit shëndetësor dhe punëdhënësit.”
Me pak kërkime dhe këshilla mbi bllokimin e trurit dhe mënyrën më të mirë për ta menaxhuar atë, shumë prej tyre kanë mbetur duke u përballur me aftësi të reduktuara dhe pak ide se ku të drejtohen.
Corbett këshillon që kushdo që ka shqetësime për kujtesën e tij duhet të konsultohet me mjekun e tij të përgjithshëm dhe të organizojë një vlerësim, duke shtuar se “është thelbësore që ne të monitorojmë shëndetin e trurit tek të moshuarit për të siguruar që kushdo që përjeton rënie të aftësive njohëse të vlerësohet herët dhe të mbështetet. Është gjithashtu e rëndësishme t’u sigurohet njerëzve informacionin dhe mjetet për të menaxhuar rrezikun e rënies së aftësive të tyre njohëse.”
Aktivitete për promovimin e shëndetit
Dallimi i shenjave të para ndonjëherë mund të jetë sfiduese, “pasi kjo do të ndodhë gradualisht në shumicën e njerëzve dhe mund të ndryshojë nga personi në person”, shpjegon André Aleman, profesor i neuropsikiatrisë konjiktive në Universitetin e Groningenit. “Rritja e harresës mund të jetë një shenjë e rëndësishme, veçanërisht e ngjarjeve të fundit, takimeve ose humbjes së rrugës.”
Ndërsa thekson se kjo nuk është gjithmonë tregues i një gjendjeje të rëndë, ai shton se “aktivitetet që promovojnë shëndetin, si ushtrimet dhe një dietë e shëndetshme janë shumë të rëndësishme. Aktivitetet sociale janë gjithashtu të mira për elasticitetin e trurit, ato ndihmojnë në përballimin e emocioneve dhe stresit.”
Ndërsa Hall thotë se edhe tani e gjen veten të humbur dhe e ka mjaft të vështirë të përqendrohet. Gjëja kryesore që e ka përmirësuar mirëqenien e saj ka qenë regjistrimi në një program biznesi.
“Studimi për mua ishte përgjigja sepse është një stërvitje mendore, veçanërisht kur ka module për të përfunduar”.
Ajo gjithashtu zvogëloi marrjen e sheqerit, vazhdoi të shkruante për të mprehur njohuritë e saj dhe provoi jogën.
Praktikimi i aftësive të të menduarit, kujtesës dhe përqendrimit mund të përmirësojë njohjen me 10 për qind, thotë Aleman, dhe “duke pasur parasysh që rënia e trurit midis 65 dhe 75 është mesatarisht 10 për qind, kjo është thelbësore”, shton ai.
Për të vënë në provë trurin tuaj, Aleman rekomandon të përqendroheni për të tërhequr informacionin, në vend që ta ruani atë. Në vend që të përpiqeni të mësoni përmendësh diçka duke e lexuar atë 20 herë, “është më efektive ta lexoni atë tre herë dhe më pas të përpiqeni të kujtoni atë që mundeni pa e parë tekstin e shkruar”.
Nëse duhet ta kontrolloni disa herë, vendoseni sërish letrën “menjëherë më pas. Kjo është një mënyrë më aktive e të mësuarit që ju ndihmon të shihni një strukturë në tekst, e cila është ajo që ndihmon kujtesën.”
Një studim nga Akademia Kineze e Shkencave, i publikuar në fillim të këtij viti, tregoi se luajtja e një instrumenti muzikor i ndihmon të moshuarit të ruajnë “modelet nervore rinore, si dhe të rekrutojnë rajone shtesë kompensuese të trurit”.
Studiuesit siguruan “prova empirike për të mbështetur se luajtja e muzikës e mban trurin tuaj të mprehtë, të ri dhe të fokusuar”.
Neurogjeneza, ose rritja e neuroneve, është çelësi për të mësuarit dhe kujtesën – por shumë vdesin brenda javësh.
“Mundësia që një neuron të mbijetojë është i lidhur me proceset e të mësuarit”, thotë Aleman.
“Kur mësoni diçka të re, si një gjuhë të huaj ose si të luani flautin, ka shumë të ngjarë që disa nga qelizat e reja të përdoren për këtë. Qelizat e reja e bëjnë më të lehtë të mësosh diçka të re.”
Ka disa teori se pse aktiviteti përmirëson funksionin e trurit – duke përfshirë ndryshimet fiziologjike që ai nxit. Një punim i botuar në Nature vitin e kaluar theksoi se ushtrimet me intensitet të lehtë, si ecja, ishin në gjendje të përmirësonin kujtesën episodike, ndërsa ata që merrnin pjesë në aktivitete me intensitet më të lartë kishin përmirësuar memorien hapësinore (dmth. kujtimin se ku mund t’i keni lënë çelësat).
Ruajtja e lidhjeve shoqërore, jo vetëm që ndihmojnë në forcimin e performancës njohëse në planin afatgjatë, por edhe më të menjëhershëm. Një studim i vitit 2021 nga Qendra për Plakjen e Shëndetshme në Penn State tregoi se kur të rriturit e moshës 70-90 vjeç raportuan ndërveprime sociale më të shpeshta dhe të këndshme, funksioni i tyre i trurit u përmirësua atë ditë dhe për dy ditët në vijim.
“Gjëja e rëndësishme është të marrësh iniciativën, jo të presësh që dikush të vijë”, sugjeron Aleman.
